Biznes (ang. business) jest terminem wywodzącym się z języka angielskiego, oznaczającym szeroko pojętą działalność gospodarczą. Po 1989 roku termin ten zaczął być używany powszechnie w Polsce, np. Polska Rada Biznesu. Etymologiczne znaczenie słowa business wywodzi się z “busy” – zajęty, aktywny. W wymiarze społecznym być “zajętym”, a zatem człowiekiem biznesu, oznacza zaangażowanie w wytwarzanie dóbr lub usług w celach komercyjnych, a przede wszystkim osiągnięciu zysku. Coraz częściej można zauważyć zacieśniający się związek pomiędzy biznesem i prawami człowieka. Zjawisko to obserwujemy w trwających od kilkunastu lat pracach nad instrumentami prawnymi, które będą miały za zadanie nałożyć na podmioty niepaństwowe obowiązek przestrzegania praw człowieka, jak również umożliwią pociągnięcie przedsiębiorstw do odpowiedzialności za spowodowane przez nie naruszenia tychże praw.
W 2011 roku nastąpiło przyjęcie w systemie uniwersalnej ochrony praw człowieka (tj. na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych) Wytycznych dotyczących biznesu i praw człowieka. W świetle prawa międzynarodowego nie tworzą one nowych zobowiązań, dokonują jednak interpretacji już istniejących zobowiązań w kontekście styku biznesu i praw człowieka. Przyjęciu wy-tycznych towarzyszyło uruchomienie tzw. specjalnej procedury Rady Praw Człowieka, tj. powołanie Grupy Roboczej ONZ ds. praw człowieka i korporacji transnarodowych oraz innych przedsiębiorstw biznesowych. Trzy lata później, 26 czerwca 2014 roku Rada Praw Człowieka przyjęła rezolucję, która pozwoliła na rozpoczęcie prac nad wiążącą umową międzynarodową dotyczącą odpowiedzialności przedsiębiorstw za naruszenia praw człowieka. Na scenie europejskiej przełomowym krokiem staje się rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1757 (2010) oraz Rekomendacja nr 1936 (2010) zatytułowane Biznes a prawa człowieka. Podążając za zaleceniami Zgromadzenia Parlamentarnego, Komitet Ministrów Rady Europy w 2013 roku zleca Komitetowi Sterującemu Praw Człowieka opracowanie niewiążącego instrumentu poświęconego prawom człowieka w kontekście biznesu. Czego efektem staje się przyjęcie przez Komitet Ministrów Rady Europy, 2 marca 2016 roku rekomendacji skierowanej do państw członkowskich w sprawie praw człowieka i biznesu.
Odpowiedzią na powyższe działania państw jest wprowadzenie przez spółki terminu compliance. Rozumiemy przez niego sytuację, w której spółka samodzielnie postanawia zastosować narzędzia weryfikujące czy postępuje zgodnie z określonymi normami. Uzyskane w ten sposób wyniki stają się istotne nie tylko dla inwestorów, konsumentów czy kontrahentów ale przede wszystkim dla pracowników. Wiele z firm chcąc podwyższyć reputację przedsiębiorstwa poprzez uwzględnienie w indeksach giełdowych spółek przestrzegających norm CSR, notowanych na giełdach papierów wartościowych decyduje się na audyt zewnętrzny swoich działań w kwestii ochrony praw człowieka. Wpływ podmiotów biznesowych na stan poszanowania praw człowieka może przejawiać się na wiele sposobów. Ich działalność często prowadzi do naruszeń praw i wolności osób przez nie zatrudnionych, które objawiają się w postaci : łamania podstawowych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, nieprzestrzegania przepisów prawa pracy dotyczących czasu pracy i minimalnego wynagrodzenia, dyskryminacji pracowników lub nierespektowania ich prawa do prywatności. Z drugiej strony podmioty gospodarcze mogą naruszać nie tylko prawa swoich pracowników ale także osób, na które ich działalność ma wpływ poprzez np.: skażenie środowiska niosące bezpośrednie konsekwencje dla osób zamieszkujących dany obszar czy w końcu tak popularne współcześnie niezgodne z prawem przetwarzanie danych osobowych klientów w wyniku, którego często „wypływają” one do sieci. Odpowiedzialność podmiotów biznesowych za łamanie praw człowieka stanowi bardzo poważny problem prawny. Rodzi się on z tego, iż prawa człowieka były postrzegane jako skuteczne tylko w relacjach między jednostką a państwem. Z tak przyjętej perspektywy odpowiedzialność państwa może być egzekwowana tylko w momencie, gdy podmiot gospodarczy jest na tyle z nim powiązany, że można przypisać jego działalność Państwu. Na ratunek przychodzi orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego wypracowano koncepcję pozytywnych obowiązków państwa, która rozszerzyła nieco zakres ochrony praw człowieka poza klasyczne relacje jednostka–państwo. Zakłada ona, że państwa mają obowiązek nie tylko powstrzymywać się od naruszeń praw człowieka, ale i podejmować aktywne działania w celu ochrony tych praw, w tym – przed naruszeniami ze strony prywatnych podmiotów gospodarczych. Przed wprowadzeniem Wytycznych zostały podjęte kroki mające na celu ochronę jednostki. Starano się skonkretyzować działania państwa, wyznaczyć mu ścieżkę, którą należy podążać aby zminimalizować ewentualne zagrożenia ze strony podmiotów biznesowych. Tak oto zostały przyjęte 26 sierpnia 2003 r. Normy dotyczące obowiązków korporacji międzynarodowych i innych przedsiębiorstw w zakresie praw człowieka.
Normy stanowiły niewiążący dokument opracowany przez podkomisję ds. promocji i ochrony praw człowieka działającą w ramach Komisji Praw Człowieka ONZ. Nakładały one liczne obowiązki z zakresu praw człowieka (np. niedyskryminacja, ochrona środowiska, prawa pracownicze itd.) bezpośrednio na podmioty gospodarcze. Finalnie Rada Praw Człowieka przyjęła jednomyślnie Wytyczne w lipcu 2011 roku. Składały się one z trzech zasadniczych części. Z czego pierwsza z nich opisuje obowiązki państwa w zakresie zapewnienia praw człowieka, druga odnosi się do odpowiedzialności przedsiębiorstw za poszanowanie praw człowieka. Zaś ostatnia z nich, trzecia obrazuje dostęp do środków zaradczych.
Zgodnie z Wytycznymi państwa bezpośrednio nie są odpowiedzialne za naruszenia praw człowieka przez podmioty prywatne aczkolwiek ponoszą winę za swoje działania lub zaniechania w tej kwestii (np. niepodjęcie działań zmierzających do zapobiegnięcia lub rozliczenia naruszeń). Do ich obowiązku należy informowanie wszystkich pomiotów gospodarczych prowadzących działalność na terytorium danego kraju o obowiązku poszanowania praw człowieka na każdym szczeblu działań. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw krajowych jak i tych, które wybiegają poza jego granice. Istnieje tutaj możliwość nałożenia na spółki „matki” obowiązku składania sprawozdań z działalności globalnej. Państwa mając na uwadze ochronę praw człowieka powinny egzekwować przepisy dotyczące obowiązków przedsiębiorców (np. prawo pracy, prawo ochrony środowiska, przepisy antykorupcyjne), a także monitorować skuteczność tego rodzaju regulacji i gdy jest to potrzebne, odpowiednio reagować. Powinny także zagwarantować, aby wszelkie przepisy i mechanizmy prawa korporacyjnego umożliwiały przestrzeganie praw człowieka. Państwa powinny ponadto pomagać przedsiębiorcom w przestrzeganiu praw człowieka np. poprzez dostarczenie im odpowiednich wytycznych, promowanie dobrych praktyk. Istotne jest także zachęcanie, a niekiedy nawet wymaganie, by przedsiębiorstwa informowały o swoim wpływie na prawa człowieka i działaniach podejmowanych w tym zakresie. Należy zaznaczyć, iż państwa podczas zawierania kontraktów z przedsiębiorstwami świadczącymi usługi mogące oddziaływać na korzystanie z praw człowieka oraz przy prawnym regulowaniu działalności takich przedsiębiorstw brały pod uwagę prawa człowieka. Przykładem może być tutaj prywatyzacja usług, które do tej pory były świadczone przez państwo (prywatne instytucje opiekuńcze świadczące usługi z zakresu pomocy społecznej). Zalecana jest także promocja „poszanowania praw człowieka przez przedsiębiorstwa, z którymi zawierają transakcje handlowe”. Może to następować np. przez korzystanie z tzw. klauzul społecznych w procesie zamówień publicznych. Państwa powinny mieć na uwadze prawa człowieka także podczas zawierania umów handlowych z innym państwami.
Przechodząc do obowiązków spoczywających na przedsiębiorstwach, które nakładają na nie Wytyczne określone w Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka oraz zasadach dotyczących praw podstawowych zawartych w Deklaracji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej podstawowych zasad i praw w pracy. Przedsiębiorcy powinni rozważyć stosowanie także innych standardów adekwatnych do prowadzonej przez nich działalności. Podmioty biznesu winny przyjąć i wdrożyć „politykę oraz procedury odpowiednie do ich wielkości i kontekstu, w jakich funkcjonują”. W tym zakresie należy aby zobowiązały się do poszanowania praw człowieka w deklaracji polityki firmy. Deklaracja taka powinna być zatwierdzona na najwyższym szczeblu przedsiębiorstwa i formułować wymogi w zakresie przestrzegania praw człowieka pod adresem personelu, partnerów biznesowych i innych podmiotów powiązanych z działalnością firmy. Wymogi, jakimi ma się cechować Deklaracja to przede wszystkim: ogólnodostępność. W sytuacji, gdy działalność ma charakter znaczącego ryzyka dla poszanowania praw człowieka powinna być przedstawiona również interesariuszom, którzy mogą być potencjalnie dotknięci działaniami przedsiębiorcy. Kluczowe w Deklaracji jest aby realnie została wprowadzona w życie poprzez politykę firmy. W Wytycznych pojawia się termin due dilligence rozumie się przez niego przeprowadzenie „analizy rzeczywistego i potencjalnego negatywnego wpływu na prawa człowieka, zapewnienie zintegrowanego uwzględnienia wyników takiej analizy i podjęcie działań na ich podstawie, śledzenie reakcji na te działania obowiązujących przepisów i szanować powszechnie uznane prawa człowieka”.
W trzeciej części Wytycznych wymienione zostały wszelkie środki ochrony prawnej dla osób dotkniętych negatywnym wpływem działalności podmiotów biznesowych. Procedury sądowe powinny być przejrzyste, należy wyeliminować bariery praktyczne (np.: koszty wniesienia sprawy są zbyt wysokie, utrudniony jest dostęp do profesjonalnej pomocy prawnej, organom ścigania brakuje środków finansowych i wiedzy do efektywnego zwalczania przestępczości gospodarczej) i prawne (przepisy krajowego prawa karnego i cywilnego ułatwiają firmom uniknięcie odpowiedzialności). Drugą kategorią środków ochrony oprócz mechanizmów sądowych są skuteczne pozasądowe formy rozpatrywania skarg. Obejmują mediacje lub zakładają zaangażowanie krajowych mechanizmów ochrony praw człowieka. Spółką zaleca się stworzenie efektywnych, wewnętrznych procedur skargowych, które w konsekwencji zapobiegają późniejszym działaniom już na drodze sądowej.
Organem czuwającym nad prawidłowością wdrożenia Wytycznych do krajowego porządku prawnego jest powołana w 2011 roku Grupa Robocza ds. praw człowieka i międzynarodowych korporacji i innych podmiotów gospodarczych. Składa się ona z pięciu niezależnych ekspertów powołanych przez Radę Praw Człowieka ONZ. Do jej zadań należy m.in. promowanie skutecznego upowszechniania i wdrażania Wytycznych, identyfikowanie i upowszechnianie dobrych praktyk, wydawanie rekomendacji oraz wspieranie w korzystaniu z Wytycznych w praktyce.
Grupa Robocza zachęca także państwa do opracowania Krajowych Planów Działania na rzecz wdrażania Wytycznych. Niestety pomimo usilnych starań oraz potrzeby zwrócenia uwagi na częsty problem jakim jest łamanie praw człowieka przez podmioty gospodarcze jedynie 10 państw opracowało Krajowe Plany Działania. W lipcu 2015 roku Komisja Europejska opublikowała oraz komunikowanie informacji na temat tego, jakie działania są podejmowane przez firmę w celu zapobieżenia lub zminimalizowania jej wpływu. Finalnym działaniem w procesie due dilligence jest tzw. zasada know and show czyli przedstawienie na zewnątrz skutków działań podjętych przez przedsiębiorstwo w celu zapobiegania naruszeniom praw człowieka. Jeśli w przedsiębiorstwie nastąpi powstanie negatywnych skutków w obszarze praw człowieka niezwłocznie powinno wdrożyć skuteczne działania naprawcze. Jak podkreślają Wytyczne priorytetem jest aby „niezależnie od wszelkich okoliczności, przedsiębiorstwa powinny przestrzegać wszystkich dokumentów, w którym przedstawia stan implementacji Wytycznych na szczeblu prawa unijnego, stanowiący tak naprawdę Unijny Plan Działania. Na zakończenie należy podkreślić, że nie tylko od państw uzależniona jest sukcesywna implementacja Wytycznych. Tak samo istotną rolę odgrywają tutaj podmioty gospodarcze przyjmując różnego rodzaju zasady polityki w kwestii praw człowieka lub kodeksy etyczne.
Katarzyna Ligocka
Studentka EWSPA Bruksela
Bibliografia
1. Rezolucja Komisji Praw Człowieka ONZ nr 2005/69 z 20 kwietnia 2005 roku
2.Wytyczne stanowiące załącznik do przyjętej w 1976 r. Deklaracji w sprawie inwestycji międzynarodowych
3. Ploszka A., Biznes a prawa człowieka -Współczesny stan dyskusji, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2017
