Pojęcie „bezpieczeństwo” wywodzi się z łacińskiego słowa sine cura = securitas (bez pieczy).Rozumiemy przez nie brak zagrożenia lub ochronę przed zagrożeniem. Już w czasach starożytnego Rzymu dostrzegamy, iż było ono utożsamiane z polityczną stabilnością, natomiast współczesne definicje przedstawiają je jako stan spokoju i pewności. Ewoluowało stając się jedną z najważniejszych wartości dla podmiotów jakimi są jednostki, grupy społeczne, narody czy państwa. Możemy zdefiniować je jako pewność istnienia i przetrwania, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Jest wynikiem braku zagrożeń i właściwej ich percepcji, powstaje też w skutek kreatywnej działalności danego podmiotu. Jest procesem społecznym zmiennym w czasie.
Wyróżniamy 3 podziały bezpieczeństwa: Pierwszy ze względu na obszar jaki obejmuje (bezpieczeństwo globalne, bezpieczeństwo międzynarodowe, bezpieczeństwo regionalne, bezpieczeństwo narodowe). Drugi dotyczy stosunku do obszaru państwa (bezpieczeństwo zewnętrzne i bezpieczeństwo wewnętrzne). Trzeci zaś dziedziny w jakiej występuje (bezpieczeństwo ekologiczne, ekonomiczne, energetyczne, fizyczne, kulturowe, militarne, polityczne, informatyczne, socjalne i społeczne).
Przy omawianiu zagadnień związanych z tematyką sił zbrojnych nie sposób nie wspomnieć o jednym z kluczowych terminów jakim jest „bezpieczeństwo państwa”. Możemy zdefiniować je jako zdolność władz i narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości. Do najważniejszych wartości chronionych przez państwo zaliczamy przetrwanie państwa jako instytucji, narodu jako grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności, integralność terytorialna państwa, jego niezależność polityczna i swoboda działania międzynarodowego, spokój, ochrona własności a także jakość życia obywateli. Przez tysiące lat kształtowało się postrzeganie pojęcia „bezpieczeństwa państwa”. Tradycyjne podejście skupia się w szczególności na czynniku militarnym oraz zwraca uwagę na brak zagrożeń i działanie nakierowane na ich eliminację. Najważniejszym celem państwa w tym podejściu staje się zapewnienie bezpieczeństwa militarnego przez co ogromnie ważną rolę zaczyna odgrywać element wojskowy. Jednak wraz z upływem czasu wojna przestaje być legalnym instrumentem realizowania celów polityki bezpieczeństwa państw. Powstanie jakże ważnych dla ludzkości dokumentów, którymi są Karta Narodów Zjednoczonych z dnia 26 czerwca 1945 roku oraz Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego uchwalona prze Zgromadzenie Ogólne ONZ z dnia 24 października 1970 roku sprawiają, iż państwa stopniowo zaczynają rozumieć potrzebę delegalizacji wojny w prawie międzynarodowym. Daje im to w pewnym stopniu poczucie bezpieczeństwa, co znacząco wpływa na zmniejszenie znaczenia czynnika militarnego.
Po II wojnie światowej obserwuje się wyraźny spadek ilości konfliktów międzypaństwowych, wynika to nie tylko z wyżej wspomnianej delegalizacji wojny agresywnej lecz także ogromny wpływ ma tutaj postęp naukowo-techniczny. Przełomowym momentem staje się odkrycie broni jądrowej i późniejsze użycie jej przez USA w walce z Japonią. Atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki z dnia 6 i 9 sierpnia 1945 roku sprawia, iż państwa uświadamiają sobie, że użycie tak potężnej broni mogłoby doprowadzić do nieobliczalnych strat. Zarówno broń jądrowa, biologiczna czy chemiczna stałaby się zagrożeniem nie tylko dla konkretnego wroga lecz mogłaby zagrozić całej cywilizacji. Zwiększając swoje siły wojskowe państwa traktują ją jako środek mających odstraszyć potencjalnych wrogów. Coraz bardziej dochodzi do głosu aprobata pojęcia wzrostu współzależności międzynarodowych w dziedzinie bezpieczeństwa, jest ona odpowiedzią na takie zagrożenia jak np.: terroryzm.
Skupiając się na polityce bezpieczeństwa państwa należy zaznaczyć jak ważną rolę pomimo wszystko odgrywają środki wojskowe. Obejmują one siły zbrojne lądowe, morskie oraz powietrzne ale również składniki gospodarki narodowej, mające związek z możliwością wystawienia, uzbrojenia i zaopatrzenia armii na wypadek wojny, przykładem może być stan zapasów strategicznych, przemysłu. Z zapewnieniem bezpieczeństwa narodowego związane jest także utrzymywanie sił wojskowych poza granicami terytorium państwa. Może ono przybierać różne formy np.: utrzymywania baz wojskowych, dyslokacje połączone ze wspólnymi ćwiczeniami, wizyty w obcych portach i bazach wojskowych, stałe stacjonowanie czy rozmieszczenie sprzętu i wojsk na strategicznych pozycjach. Do innych form zastosowania środków wojskowych zaliczamy pomoc wojskową w postaci dostawy broni i uzbrojenia oraz środki pieniężne na ich zakup a także doradztwo i szkolenie personelu. Wywiad wojskowy zalicza się również do środków wojskowych polityki bezpieczeństwa państw, równolegle do niego rozwija się kontrwywiad, który neutralizuje działania obcych służb wywiadowczych.
Pomimo mnogości definicji sił zbrojnych najtrafniejszą wydaje się termin zamieszczony w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego Akademii Obrony Narodowej mówiący, że : „ […] siły zbrojne to wyspecjalizowany organ państwa podlegający bezpośrednio centralnej władzy wykonawczej, przeznaczony do obrony i ochrony jego interesów przez możliwość zastosowania przemocy zbrojnej […]” Kompletne brzmienie definicji zawiera klasyfikację sił zbrojnych ze względu na ich charakter, właściwe środowisko działalności a także przeznaczenie i strukturę. Na uwagę zasługuje też dwojaki sposób wykorzystania sił zbrojnych po pierwsze jako czynnika odstraszania przed agresją, po drugie w postaci instrumentu prowadzenia walki zbrojnej aż do osiągnięcia celu politycznego. Powyższe definicje mają charakter pasujący do określenia stosunków międzynarodowych państwa nowoczesnego. Chcąc sięgnąć do definicji klasycznych będziemy określać siły zbrojne jako wyspecjalizowany organ pozostający w wyłącznej dyspozycji państwa- instrument jego polityki.
Ze względu na możliwość stosowania przez siły zbrojne przemocy zbrojnej najczęściej przypisywaną im formą działań jest walka. Do połowy XX w. siły zbrojne były postrzegane jedynie w kontekście walki i wojny. Jednak po zakończeniu zimnej wojny zaczęto dostrzegać, iż taka perspektywa w zupełności nie wystarcza przez co wiele z funkcji sił zbrojnych jest pomijanych.
Z perspektywy kryterium zasięgu przestrzennego funkcje sił zbrojnych dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne, jest to podstawowy, najbardziej ogólny podział. Funkcja wewnętrzna definiowana jest przy pomocy trzech kategorii: środka przemocy, środka pomocy i instytucji służącej integracji społeczeństwa. Siły zbrojne traktowane jako środek przemocy mają prawo zatrzymać podejrzaną osobę, przeszukać ją, użyć broni palnej oraz przymusu bezpośredniego. Ta sytuacja dotyczy poważnych zagrożeń (np. terrorystycznych), stanu wyjątkowego oraz wojennego. Przykładem użycia armii jako środka pomocy jest wsparcie grup ratowniczych w przypadku klęsk żywiołowych. Siły zbrojne mają na celu zintegrowanie społeczeństwa. Jest to związane ze sposobem postrzegania wojska przez naród, traktowaniem go jako symbolu państwa i organizacji stojącej ponad podziałami politycznymi. Armia odgrywa bardzo ważną rolę w procesie kształtowania świadomości narodowej, wzorców patriotycznych oraz poczucia tożsamości
Funkcja zewnętrzna armii sprowadza się do udziału w kształtowaniu polityki służącej umacnianiu bezpieczeństwa państwa i suwerenności na arenie międzynarodowej, gdzie stanowi obok dyplomacji jedno z narzędzi polityki bezpieczeństwa Żeby całkowicie zrozumieć istotę miejsca i roli sił zbrojnych należy przeanalizować relację zachodzącą pomiędzy polityką a jej narzędziami. Ściślej mówiąc polityka dla osiągnięcia swoich celów posługuje się wieloma środkami (środki dyplomatyczne wraz z dyplomacją, środki ekonomiczne) w tym środkami militarnymi. Znaczenie siły militarnej w polityce zmienia się w zależności od stanu funkcjonowania państwa oraz relacji w stosunkach międzynarodowych. Inną rolę będzie pełnić w stanie wojny, pokoju czy kryzysu.
W stanie pokoju rola wyznaczona siłom zbrojnym sprowadza się do przygotowań „ na wypadek wojny” podejście to obserwowane było szczególnie podczas rewolucji październikowej w Rosji . Utrzymujący się dłużej taki stan może doprowadzić do powstania powszechnego odczucia, w którym to wojsko staje się niepotrzebnym balastem. Analizując stan wojny dostrzega się w pełni spektrum funkcji i zadań sił zbrojnych np.: funkcji odstraszania i funkcji niekoniecznie wojennej prewencji. Prymat wiedzie funkcja wspierania polityki państwa. Zadania sił zbrojnych jako instrumentu polityki zostają wygenerowane z celów strategii bezpieczeństwa, strategii obronnej państwa a następnie strategii wojskowej. Realizując powyższe cele wyróżniamy użycie sił zbrojnych w dwóch formach: pośrednich i bezpośrednich. Bezpośrednie użycie sił zbrojnych niegdyś oznaczało zaangażowanie się w konflikt zbrojny natomiast współcześnie często przyjmuje formę misji niewojennych. Formy pośrednie to np.: demonstracje zbrojne, obecność militarna.
Istotną funkcją aparatu wojskowego podczas stanu pokoju w środowisku międzynarodowym jest stabilizacja. Kluczową rolę pełni zachowanie równowagi w wymiarze wojskowym na określoną liczbę sił zbrojnych w poszczególnych państwach, regionach. Jest to tzw. „parytet sił’. Z zachwianiem równowagi spotykamy się, gdy któreś państwo zwiększa lub zmniejsza nieproporcjonalnie swój potencjał militarny.
Podsumowując nadrzędnym celem armii jest odstraszenie wrogów od aktów agresji, natomiast w przypadku gdy zajdzie taka konieczność prowadzenie walki zbrojnej dla osiągnięcia celu politycznego. Tym oto sposobem stają się instrumentem prowadzenia polityki państwa. Zostały utworzone ze względu na potrzebę ochrony kraju przed ofensywą z zewnątrz, sprawują pieczę nad niepodzielnością terytorium państwowego a także strzegą jego niepodległości.
Istniejące współcześnie typy armii mają swoje korzenie w starożytności, Rzymie oraz Grecji. Wtedy już sztuka wojenna zaczęła pełnić istotną rolę oraz mieć ogromny wpływ na kształtowanie się cywilizacji. W zależności od obranego kryterium powstały następujące modele sił zbrojnych.
Kryterium, którym jest struktura klasowa społeczeństwa wyróżnia 3 typy armii: armie złożone z ogółu poddanych lub obywateli- masowe armie narodowe, armie rekrutowane spośród jednej klasy( zazwyczaj uprzywilejowanej) np. siły zbrojne starożytnej Grecji , armie najemne lub zawodowe.
M. Weber z perspektywy składu osobowego podzielił armie na : złożone z niewolników, poddanych lub kolonów którym władca w zamian za wojenne zasługi oddaje określone dobra, niewolnicze złożone z przeznaczonych wyłącznie do tego ludzi niewolnych, najemne, złożone z ludzi wolnych otrzymujących ziemię za zasługę woskową, rekrutowane z poddanych a dowodzone przez członków uprzywilejowanych.
W czasach nam współczesnych dzielimy armie na 3 podstawowe typy: regularne (oparte na powszechnym obowiązku służby wojskowej, na okresowej służbie z poboru) , zawodowe ( złożone z ochotników), milicyjne (powoływanie pod broń obywateli na okres wojny lub zagrożenia państwa).
Obecnie ciężko wyobrazić sobie zapewnienie bezpieczeństwa narodowego bez czynnika militarnego, aczkolwiek we współczesnym świecie mamy nad wyraz dużo takich przypadków. Państwami nie posiadającymi żadnych sił zbrojnych jest np.: Kostaryka, w której w 1949 roku została uchwalona konstytucja zabraniająca tworzenia stałej armii. Liechtenstein rozwiązujący w 1868 roku swoją 80-osobową armię i ogłaszający wieczystą neutralność. Watykan utrzymuje Korpus Żandarmerii jako policji wewnętrznej, Gwardia Szwajcarska służy jedynie do obrony Stolicy Apostolskiej a nie całego kraju, zadeklarował on neutralność przez co nie może być powiązany traktatami z Włochami. Andora na mocy traktatów zawartych 3 czerwca 1993 roku za obronę kraju odpowiadają wojska Hiszpanii oraz Francji. Dominika, w związku z próbą przeprowadzenia zamachu stanu przez armię siły zbrojne rozwiązano w1981 roku zaś funkcję obrony państwa realizuje Regionalny System Obronny. Do reszty państw nieposiadających jakichkolwiek sił zbrojnych należą jeszcze Grenada, Haiti, Kiribati, Mauritius, Mikronezja, Nauru, Palau, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Samoa, Tuvalu, Wyspy Marshalla oraz Wyspy Salomona. Warto przytoczyć też przykład państw bez standardowej armii lecz posiadających ograniczoną liczbę innych oddziałów, są to Islandia, która pomimo swojej obecności w NATO nie posiada stałej armii jednak nadal utrzymuje jeden system obrony powietrza, zmilitaryzowaną straż wybrzeża, policję oraz policję taktyczną. Jako drugie należy wymienić Monako, wyrzekło się ono swojego zaangażowania wojskowego w XVII w., kiedy postęp w dziedzinie technologii artyleryjskiej uczynił to państwo bezbronnym w stosunku do innych krajów. W dalszym ciągu określa się mianem państwa posiadającego ograniczone siły zbrojne. Zgodnie z traktatem z 1918 i 2002 roku, to Francja jest zobowiązana do obrony niepodległości, niezależności i integralności terytorialnej Monako, w taki sam sposób, w jaki czyni to w swoim przypadku. Monako utrzymuje dwie niewielkie jednostki wojskowe jakimi jest Compagnie des Carabiniers du Prince, do której głównych zadań należy ochrona rodziny książęcej i członków wymiaru sprawiedliwości oraz Corps des Sapeurs-Pompiers, odpowiedzialnego za obronę cywilną oraz służbę strażacką. Obydwie jednostki są przeszkolone i wyposażone w broń. Ostatnim przykładem jest Panama, gdzie w 1994 roku poprzez jednomyślne głosowanie parlamentu została potwierdzona likwidacja wojska przez zmianę konstytucji.
Dla większości państw na świecie aspekt militarny stanowi nierozerwalną część poczucia bezpieczeństwa. Kraje rywalizują ze sobą podnosząc standardy swoich środków wojskowych poprzez ogromne inwestycje w zbrojenie. Ważną rolę odgrywa również technologia. Trwa niekończący się wyścig zbrojeń, w którym na czele uplasowały się jako największe, militarne mocarstwa Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, Indie i Wielka Brytania. Jako pozycję hegemona przyjmują Stany Zjednoczone, ich możliwości mobilizacyjne wynoszą 145,2 mln ludzi natomiast budżet obronny oscyluje w granicach 612,5 mld dolarów. To one posiadają największe lotnictwo jednak pod względem liczby głowic jądrowych ustępują Rosji. Z kolei Rosja może poszczycić się 69,1 mln armią i budżetem w kwocie 76,6 mld dolarów. Zajmujące trzecie miejsce Chiny, jako kraj o wysokiej liczbie zaludnienia jest w stanie wystawić do walki aż 750 mln ludzi a także posiada środki w wysokości 126 mld dolarów. Również Indie pod względem możliwości mobilizacyjnych stanowią poważnego przeciwnika, w razie zagrożenia są one wstanie zmobilizować 615,2 milionową armię, jednak z perspektywy finansów przeznaczonych na zbrojenie wypadają znacznie gorzej jest już to tylko 46 mld dolarów. Piąte miejsce w tym zestawieniu zajmuje Wielka Brytania jest ona zaraz po Rosji drugą największą potęgą militarną w Europie. Niestety Polska pod względem możliwości mobilizacyjnych znajduje się, aż na 32 miejscu. Może ona wystawić 18,8 mln ludzi co stawia ją za takimi krajami jak Ukraina czy Hiszpania a jej budżet wynosi około 9,4 mld dolarów (25 miejsce ).
Istota sił zbrojnych w Polsce została określona w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Obrazuje ją art. 26 znajdujący się w I rozdziale. Rozdziały IV, V oraz VI odnoszą się natomiast do bezpieczeństwa państwa. Zgodnie z powyższym termin Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej obejmuje wszystkie jednostki zmilitaryzowane, nad którymi Prezydent sprawuje funkcję najwyższego zwierzchnika, zaś w stanie pokoju czyni to poprzez osobę Ministra Obrony Narodowej. Zgodnie z art. 26 ust.1 Konstytucji Siły Zbrojne mają charakter nie tylko obronny ale także służebny. Służą one Rzeczypospolitej Polskiej przez co stają się instrumentem w rękach konstytucyjnych organów państwa w celu realizacji zadań w związku z bezpieczeństwem państwa. Jednym z zadań Sił Zbrojnych RP jest ochrona niepodległości państwa. Może ona nastąpić jedynie w akcie odparcia zbrojnej agresji skierowanej na państwo polskie. Art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych dopuszcza możliwość samoobrony indywidualnej jak i zbiorowej. Pierwsza z nich objawia się obroną własnych granic, druga natomiast będzie miała miejsce gdy Rzeczpospolita przystąpi do realizacji zobowiązania ( wynikającego z umowy międzynarodowej ) do wspólnej obrony przeciwko agresji. Drugim zadaniem instrumentu militarnego RP jest ochrona niepodzielności terytorium państwa, może być on użyty przeciwko działaniom mającym na celu secesję części terytorium przez organizacje wewnętrzne jak i czynniki zewnętrzne. Z Zastrzeżeniem, że pierwszy przypadek będzie wymagał zastosowania ustawy z dnia 21 czerwca 2002 o stanie wyjątkowym jako, iż jest to przykład zagrożenia wewnętrznego. Siły Zbrojne pomimo to , że zapewniają bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne nie mogą zastępować innych służb i straży, przez co ich użycie następuje na zasadzie subsydiarności. Mogą one brać udział w działaniach tj. zwalczanie klęsk żywiołowych oraz likwidacja ich skutków, akcjach poszukiwawczych, oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu. Wspomagają także odziały i pododdziały policji w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia porządku publicznego. Zapewnienie bezpieczeństwa i nienaruszalności bezpieczeństwa państwa jest ostatnim zadaniem Sił Zbrojnych RP. Zadanie to może być realizowane dwojako. Po pierwsze można je sprowadzić do stałego „czuwania” nad nienaruszalnością granic, po drugie gdy już doszło do ich naruszenia armia może być użyta do obrony przed zbrojną napaścią.
Pojęcie wojny oraz sił zbrojnych nie raz w historii ludzkości zmieniało swoje oblicze. Ewoluowało pod wpływem rozwoju nowych technologii, zmieniały je traktaty międzynarodowe czy samo podejście społeczności. Niezmiennym i niepodważalnym jest natomiast fakt, że siły zbrojne ze względu na swoją rolę stanowiły, stanowią i przez długi czas stanowić będą główną podwalinę, na której buduje się bezpieczeństwo państwa.
Katarzyna Ligocka
Studentka Europejskiej Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Brukseli
BIBLOGRAFIA:
Wydawnictwa zwarte:
R. Zięba Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 2007.
K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Bezpieczeństwo państwa, Warszawa 2009.
B. Balcerowicz, Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2000.
J. J. Wiatr, Socjologia Wojska, Wydawnictwo MON,Warszawa 1982.
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006.
M. Czuryk, K. Dunaj, M. Karpiuk, K. Prokop, Bezpieczeństwo Państwa. Zagadnienia prawne i administracyjne. Olsztyn 2016.
Źródła internetowe:
